Valutahandel og økonomisk demokrati

Året er 1992. Ein einsleg valutahandlar, den mangslungne finansmannen George Soros, sel britiske pund til ein verdi av 10 milliardar amerikanske dollar. Pundet blir pressa mot ei devaluering. Uroa som følgjer, bidreg til at EU-landa gir opp fastkurssamarbeidet året etter.

Månaden er desember 1994. Den meksikanske sentralbanken ser botnen av valutareservane sine etter fåfengde støttekjøp for å motverka kapitalflukt og verknader av spekulasjon mot pesoen. Handelspartnaren USA og Pengefondet (IMF) står for redningsoperasjonen. Prislapp: over 50 milliardar dollar. Den økonomiske og sosiale krisa som følgjer er hard, med ein million fleire arbeidslause (1993-1996) og sterk nedgang i reallønene.

Dagen er 2. juli 1997. Thailand devaluerer bahten, som ramlar vidare nedover. Uroa spreier seg umiddelbart til finansmarknadene i andre land i Søraust-Asia. Fleire av dei store industriselskapa blir knuste under vekta av auka gjeld og dyrare import. Hundretusenvis av arbeidstakarar misser levebrødet over natta.

Ein samnemnar for desse hendingane er innslaget av valutaspekulasjon. Valutaspekulasjon er kortsiktig handel med valuta for å profitera på (ofte provoserte) endringar i valutakursane. I 1992 tente til dømes George Soros – på éin dag - heile 1 milliard dollar på raidet mot pundet. Spekulative transaksjonar er gjerne sterkt fokuserte: få valutaer, stort volum, rask fullføring.

I teorien vil verdien av ein valuta generelt vera bestemd av underliggjande økonomiske forhold (rentenivå, betalingsbalansen i utanriksrekneskapen, spare- og investeringsratar m.m.) For kortare tidsrom vil likevel kursen ofte bli påverka av kjøp og sal av valuta. Som ein såg det i Mexico, er slike "korte tidsrom" meir enn lange nok til at valutarørslene kan tømma statlege reservar og senda hundretusenvis av menneske ut i arbeidsløyse og sosial nød. Det er likevel verdt å minna om at valutahandel allment ikkje føreset ekstreme situasjonar. Oftast vil ein utnytta og eventuelt forsterka mindre betydelege kursvariasjonar. Fortenesta på valutamarknaden kan likevel bli større enn for ei alternativ plassering av kapitalen i det same tidsrommet. Dette er sjølve drivkrafta i spekulasjonen.

Utviklinga i den globale valutahandelen byr på svimlande tal. Medan det blei handla for beskjedne 18 milliardar dollar dagleg i byrjinga av 1970-åra, blei det i 1995, ifølgje tal frå Den internasjonale oppgjersbanken (BIS) i Basel, handla valuta for rundt 1300 milliardar dollar kvar dag. Til samanlikning hadde den internasjonale handelen med varer og tenester i 1995 ein samla verdi på 4300 milliardar dollar - for heile året.

Rask vekst er berre eitt av draga ved utviklinga i valutamarknadene. Eit anna er at handelen no skjer elektronisk, slik at store beløp kan flyttast på ein augneblink. Den aukande geografiske konsentrasjonen er påfallande, med Storbritannia, USA og Japan som stadig viktigare marknadsplassar. I tillegg ser ein større innslag av finansielle instrument som opsjonar, terminhandel og valutabyteavtalar, som på lengre sikt kan erstatta mykje av kontanthandelen.

Tala frå BIS indikerer at handelen med varer og tenester ikkje kan forklara det store omfanget av valutahandel. Overslag tyder på at ikkje meir enn rundt 18 % av all valutahandel er knytt til handel med varer eller tenester. I denne kategorien finn vi for det meste såkalla einvegs-transaksjonar. Det kan vera flyselskapet som har skrive kontrakt om betaling ved leveranse av fly, og som på førehand sikrar seg den aktuelle valutaen for å unngå å bli straffa av ei kursendring. Slike transaksjonar er ein føresetnad for ein effektiv verdshandel.

Det meste av valutahandelen (om lag 80 %) har imidlertid ein heilt annan karakter. Denne handelen omfattar tovegs-transaksjonar som blir utførte i eit tidsrom på sju dagar eller kortare, ofte berre éin dag. Slik handel skjer stort sett mellom bankar og andre finansinstitusjonar. Det er altså desse som har mest å tapa på ei innskrenking av delar av valutahandelen.

Forslag om slik innskrenking er blitt lanserte. Det mest kjende kom frå den amerikanske økonomen James Tobin så tidleg som i 1972. Tobins utgangspunkt er at ei internasjonal avgift på valutatransaksjonar vil redusera spekulasjonen og dermed presset han øver på valutakursane. Dette skjer fordi fortenesta blir kraftig redusert for kortsiktige tovegs transaksjonar, der det må betalast avgift to gonger for den same kapitalen. Valutaene ville bli stabiliserte ved at dei i større grad ville reflektera underliggjande forhold i dei nasjonale økonomiane, ikkje brå rørsler på valutamarknadene.

Tobin såg dessutan på eit slikt vern mot den potensielt øydeleggjande krafta i den internasjonale valutahandelen som eit bidrag til å gi statane tilbake eit minstemål av fridom i den økonomiske politikken. Valutaspekulantar skulle ikkje ha rett til å tvinga landa til å føra ein finans- og pengepolitikk det politiske fleirtalet ikkje ønskte.

Tobin tenkte seg ei svært beskjeden transaksjonsavgift. Avgifta måtte vera så låg at valutahandel knytt til handel med varer og tenester ikkje leid skade, og høg nok til at fortenesta i tovegs handel med valuta blei kraftig redusert. Fordi avgifta skulle knytast til dei enkelte transaksjonane, ville kortsiktig tovegs handel med mange transaksjonar bli hardare ramma enn annan valutahandel.

Mange som har vurdert Tobins idé, har teke utgangspunkt i ei avgift på 0,1 % per transaksjon. Ein bank som flyttar 10 millionar dollar fram og tilbake, må altså ut med rundt 10.000 dollar x 2, altså 20.000 dollar. Slike innhogg i fortenesta gjer handelen mindre attraktiv.

Med volumet og transaksjonshyppigheita ein har i dag, ville ei avgift på 0,1 % på alle valutatransaksjonar internasjonalt gi inntekter på rundt 160 milliardar dollar årleg. Inntektene ville rett nok gå drastisk ned dersom avgifta verka etter føresetnadene og bremsa den kortsiktige valutahandelen.

Motstanden mot ei slik avgift er grovt sett av tre typar: økonomisk, ideologisk og "praktisk". Motstanden frå bankar og andre finansinstitusjonar er sjølvsagt økonomisk motivert. Den ideologiske motstanden ser på valutahandel allment som ein fundamental økonomisk fridom i dei liberaliserte kapitalmarknadene. Motstanden på praktisk grunnlag er mindre eintydig. Her finn vi alt frå politiske parti som kan støtta ei slik avgift i prinsippet, men som ikkje reknar det som realistisk å få gjennomført eit slikt tiltak internasjonalt, til dei som er samde i at spekulasjonen må avgrensast, men meiner at Tobin-avgifta ikkje vil vera effektiv.

Ironisk nok er Pengefondet, som Tobin tenkte skulle spela ei viktig samordningsrolle, blant dei sterkaste motstandarane. Som andre internasjonale økonomiske organisasjonar har fondet målsetjingar som i slike spørsmål dreg i ulike retningar. På den eine sida skal det sikra fri handel og frie kapitalrørsler, på den andre sida har det monetær og økonomisk stabilitet i medlemslanda som mål. I Pengefondet har vegen til valutastabilitet ikkje vore internasjonale reguleringar, men oftast "budsjettdisiplin".

Tilhengjarar av Tobin-avgifta vil hevda at motstanden ofte speglar politikkens knefall for spekulasjonslogikken. Denne logikken består i at valutaspekulasjonen 1) for det første er ei lovleg verksemd, 2) nok gir utslag på kursane, men at dette skjer fordi landa det gjeld fører ein uheldig økonomisk politikk, 3) er nyttig som signal til landa om at endringar i t.d. budsjettpolitikken og pengepolitikken er nødvendige. Det politiske knefallet består i at regjeringane og dei internasjonale samarbeidsorgana bruker reaksjonane i finansmarknadene som den einaste målestokken for kva som er rett økonomisk politikk. Det som dermed aldri kan globaliserast, er retten til å føra ein alternativ politikk.

Den veksande interessa for Tobin-avgifta i 1990-åra har dels samanheng med sjokkbølgjene i finansmarknadene. I tillegg har mange har fått auga opp for det store inntektspotensialet avgifta har, og kva dette tilskotet kan bety t.d. for kampen mot fattigdom verda over. Innanfor Dei sameinte nasjonane har UNDP, UNESCO og ILO støtta ei avgift av denne typen. Tilslutning har òg komme frå framståande leiarar, som førre presidenten i EU-kommisjonen, Jacques Delors, og tidlegare generalsekretær i SN, Boutros Boutros-Ghali. Ein enquete som blei utført for foreininga ATTAC på vårparten i år, viser betydeleg og i enkelte tilfelle nær tverrpolitisk støtte frå parti verda over.

I Norden er Tobin-avgifta stadig på sakskartet til dei sosialdemokratiske partia. Utsegner frå norske parti, og synspunkt som tidlegare er komne fram i Stortinget, kan tyda på at det no er politisk fleirtal i Noreg for ei slik avgift.

Praktiske hinder for Tobin-avgifta finst. Somme land kan velja å stå utanfor ein bindande internasjonal avtale. Handelen kan ta omvegar for å unngå avgifta. Og dersom avgifta blir sett til 0,1 %, vil det framleis finnast svært lukrative operasjonar, slik som t.d. gevinsten etter raidet mot pundet i 1992 viste. Den politiske motstanden i dei økonomiske stormaktene, som mellom anna hindra at avgifta kom på sakskartet på G7-møtet i 1995, er likevel det største hinderet.

Klarsyn på korleis dei nasjonale økonomiane er truga av valutahandelen, kan komma frå dei som kjenner valutamarknadene best. I eit intervju i Der Spiegel i 1996 uttalte finansmannen George Soros (mi omsetjing): "Dersom ein mann som meg kan tyna ein valuta, så er det fordi eitt eller anna i systemet er perverst." Tobin-avgifta er eit framlegg til eit mindre perverst system. Eit system som gir økonomiane eit minstemål av vern og det økonomiske demokratiet ein sjanse.

av Vidar REKVE

Denne artikkelen stod trykt som kronikk i avisa Aftenposten
(morgonutgåva) 31. august 1998, og blei samtidig offentleggjord som
dokument om Tobin-avgifta på ATTACs nettsider på området
"Diskusjonsgrupper på nettet".

"Le Commerce de change et la démocratie économique."
Article posté sur la liste de discussion "Attac-talk" puis publié dans le quotidien norvégien Aftenposten le 31/08/98

"Foreign Exchange Trading and Economic Democracy"
Article posted on the discussion list "Attac-talk" and then publisher in the daily Norwegian newspaper Aftenposten on 08/31/98.